Koekoek
Missie: undercoveragent
Door de eeuwen heen hebben we allerlei tactieken ontwikkeld om ongemerkt een vijandelijk kamp binnen te dringen of potentieel interessante doelen te bespioneren. Maar wist je dat de mens geen monopolie heeft op infiltratie? Maak kennis met enkele dieren die onze beste spionnen doen blozen!
Iedereen heeft waarschijnlijk wel gehoord van de mythische Trojaanse oorlog en van Odysseus' niet minder beroemde truc om de Grieken naar het Trojaanse kamp te lokken. Juist ja, dat verhaal met dat houten paard. Maar in werkelijkheid had de vindingrijke held net zo goed de mosterd kunnen halen bij onze natuur en zijn undercoveragenten.
De titelverdediger: de koekoek
De grijze koekoek is misschien wel de beroemdste bedrieger op deze lijst, in die mate zelfs dat het voorvoegsel ‘koekoeks-’ ook aan andere soorten wordt vastgeplakt om hetzelfde gedrag aan te duiden. De vogel ontleent zijn naam aan het lied van het mannetje, een heel herkenbaar wijsje. Waarom hij zo beroemd is? Omdat het vrouwtje haar eieren – één per nest – in de nesten van andere vogels legt, vaak kleine zangvogels zoals het roodborstje of de kleine karekiet. Ze wacht tot de toekomstige ouders het nest eventjes verlaten om haar kleintje aan haar toekomstige adoptieouders over te laten.
Het bedrog gaat zelfs zo ver dat de eieren van de koekoek sterk lijken op de eieren van het broed waar ze worden ondergebracht. Die na-aperij of mimicry is nodig omdat sommige vogels, zoals de karekiet, hun eigen eieren kunnen onderscheiden van een vreemd ei en de indringer dus kunnen verstoten. Om het plaatje te doen kloppen, slokt het koekoekswijfje ook een van de eieren van de gastheer op. Elf of twaalf dagen later komt de jonge parasiet ter wereld en duwt de eieren die nog niet zijn uitgekomen uit het nest. Vervolgens eist hij met veel kabaal zijn dagelijks kostje op bij zijn adoptieouders, die hun uiterste best doen om zijn eetlust te stillen.
Zijn feloranje keel zou bij vogels een onweerstaanbaar ouderlijk instinct opwekken, waardoor zelfs een toevallig passerende vogel het koekoeksjong zou voeden. Anderzijds mag zijn vermomming nog zo perfect zijn, op sommige vogels heeft de lokroep van het koekoeksjong geen effect. Zo geven de zwarte kraai en de kneu hun eigen jongen voorrang bij het voeren.
Bijen met koekoeksgedrag
Er bestaan ook verschillende soorten bijen – beter bekend als ‘kleptoparasieten’ – die, net als de koekoek, hun eieren in andere nesten leggen. Zo groeien hun jongen dankzij de nectar en het stuifmeel die door surrogaatouders worden geleverd. Coelioxys, Nomada en Melecta behoren bijvoorbeeld tot deze groep superparasieten. Hun werkwijze verschilt niet zo veel van die van de vogel: de koekoeksbij zal het nest van een solitaire bij, zoals de zandbij, in de gaten houden en er eieren leggen zodra de eigenaar even afwezig is. Elke bijensoort met kleptoparasitaire neigingen is gespecialiseerd in het parasitisme van een andere zeer specifieke bijensoort.
De kemphaan, een ingenieuze aanbidder
In de natuur zien we ook infiltratie van een heel andere orde. Sommige kemphanen parasiteren niet op andere nesten, maar doen zich voor als vrouwtjes! Bij deze vogels zijn er drie soorten mannetjes. De ‘onafhankelijke’ mannetjes, die sterk in de meerderheid zijn, paraderen over het strijdtoneel als korhoenders, met hun kleurrijke kraag en imposante houdingen. Ze hebben elk een territorium dat ze moeten verdedigen om hun hofhouding niet te verliezen. De tweede groep, ‘satellietmannetjes’ genaamd, beslaat tussen 5 en 20% van de bevolking. Minder indrukwekkend, maar veel sluwer dan de onafhankelijke mannetjes wachten ze tot die laatste onderling in een gevecht verwikkeld raken, om vervolgens hun vrouwtjes te stelen. Zij hebben geen eigen territorium.
Ten slotte bestaat de laatste groep uit mannelijke faeders, die ongeveer 1% van de kemphanen vertegenwoordigen. Dit zeer zeldzame type is meteen ook het meest eigenaardige: het zijn mannetjes die op vrouwtjes lijken. Omdat de onafhankelijke mannetjes hen verwarren met hun amoureuze doelwitten, worden ze ook niet door hen aangevallen. Zo kunnen de faeders rustig paren, terwijl hun onwetende concurrenten met hun rug naar hen toe staan. Slim! Mannelijke faeders ontvangen hun mimicry superpowers vanaf de geboorte: een onderzoek uit 2015 toont aan dat hun bijzondere morfologie afkomstig is van de inversie (of omkering) van 125 genen op een van hun chromosomen. Uiteindelijk is het gewoon een andere evolutionaire strategie om energie te besparen, die ze anders zouden verspillen aan vechten.
Kemphanen: links een mannetje met zijn kraag, rechts verenkleed van het vrouwtje én de mannelijke faeder
Ook de bruine kiekendief vermomt zich
De kemphaan is niet de enige die een vrouwelijk verenkleedje aantrekt om een partner te vinden. De bruine kiekendief, een van onze roofvogels die in moerassen nestelt, kan ook eigenschappen vertonen waardoor hij op een vrouwtje lijkt. Bij deze roofvogel bereikt het aandeel mannetjes met ‘vrouwelijke’ looks zelfs 40%! Ook zij hebben deze strategie ontwikkeld om niet aangevallen te worden door de dominante mannetjes en om zonder bijzondere inspanningen vrij spel te krijgen met de vrouwtjes. Volgens een experiment met 36 kiekendieven, uitgevoerd in het Franse departement Charente-Maritime, gaan ‘travestiete’ mannetjes zelfs zo ver dat ze zich als echte vrouwtjes gedragen. Hoe? Door andere vogels (vrouwtjes én mannetjes) die zich op hun land wagen, aan te vallen. Maar hun aanwezigheid is ook gunstig voor meer viriele mannetjes, die niet hoeven te vechten voor territorium. Het volwassen verenkleed van de bruine kiekendief is pas in zijn tweede levensjaar definitief – op dat moment wordt duidelijk of dit ‘dimorfisme’ tussen mannetjes en vrouwtjes zal verschijnen of niet.
De groene boomkikker, aanhanger van de minste inspanning
Bij de groene boomkikker is er geen sprake van travestie, ook al is hun techniek om bij het vrouwelijk geslacht te infiltreren even effectief. Om vrouwtjes aan te trekken, blazen mannelijke boomkikkers hun kwaakblaas op en laten ze hun stem horen. Het is te zeggen ... dat doen ze niet allemaal. Sommige mannetjes nemen er genoegen mee om in de buurt van de zangers te staan, om vervolgens met hun bruid aan de haal te gaan. Volgens een onderzoek uit 2011 hebben de fragielere mannetjes meer kans om satellietmannetjes te worden en vervolgens besluiten om in de voetsporen te treden van grotere, meer indrukwekkende mannetjes, voor wie de vrouwtjes massaal in zwijm vallen. Zelfs als ze niet het charisma van een echte casanova hebben, doen ze het – dankzij hun intelligentie – toch heel goed tijdens de voortplanting.
