Vogelzwermen vullen de hemel: hoe meer, hoe beter
Het voorjaar staat voor de deur en dat betekent: blik omhoog! Want miljoenen vogels trekken straks weer in grote zwermen langs het hemelgewelf, terugkerend uit hun overwintergebieden of op doortocht naar meer noordelijke oorden. Maar ook los van de trekperiodes houden sommige vogelsoorten ervan zich in zwermen voort te bewegen. Die sierlijke, levende wolk is prachtig om naar te kijken en zit best ingenieus in elkaar. Zo zal je nooit twee vogels tegen elkaar zien botsen, omdat ze zich als het ware als één entiteit door de lucht bewegen. En dat zonder ook maar enige instructie van een leidinggevende.
Waarom zwermen vogels?
Beeld je even in dat je op een gelegenheid bent waar ook je ex met diens nieuwe partner gespot is. Het laatste wat je wil, is het kersverse koppel tegen het lijf lopen, natuurlijk. Dus wat doe je? Je mengt je onder het volk. Door op te gaan in de massa, kan je ontkomen aan de priemende blikken van ‘de vijand’. Laat dat nu ook de tactiek van een zwerm vogels zijn. In een grote, bewegende wolk veren, poten en vleugels is het voor een roofvogel veel lastiger om één specifiek exemplaar te viseren en vast te grijpen voor het avondmaal. Zeker wanneer de vogels allemaal dicht bij elkaar blijven: einzelgängers die nét buiten de zwerm vliegen, zijn een … tja, vogel voor de kat. De complexe choreografieën die de zwerm uitvoert, maakt de verwarring en de desoriëntatie compleet. Meeliften met een grote groep is dus kiezen voor veiligheid, dat weten vissen ook.
Ook overnachten doet een zwerm vogels samen. En dan is het wel handig dat je elkaar rond bedtijd makkelijk kan terugvinden om te achterhalen in welke boom of op welke elektriciteitsdraad je de nacht gaat doorbrengen. Zo’n enorme zwerm valt namelijk nogal op en fungeert als een soort gigantische, bewegende wegwijzer voor laatkomers. Ook wanneer de zwerm ’s ochtends weer in beweging komt, heb je meteen een prima indicator van waar de beste voederplekken zich bevinden: follow the crowd!
Zwermen zonder botsen
Hoe doen ze het toch, als een visuele symfonie door het zwerk glijden zonder ook maar één keer loeihard tegen een soortgenoot te knallen? Wel, het zouden geen vogels zijn als ze niet gewiekst waren, toch? Zo vliegen de vogels in de zwerm om te beginnen allemaal aan dezelfde snelheid. Hyperefficiënt, want voortdurend afremmen en versnellen – wat wij mensen in de auto wel eens plegen te doen, met monsterfiles en kettingbotsingen tot gevolg – kost enorm veel energie. Daarenboven blijven ze ook nog eens voortdurend op dezelfde afstand van elkaar. Door die constante snelheid en afstand wordt het al erg moeilijk om een ander zijdelings, langs boven of langs onderen te rammen.
Bovendien maken ze gebruik van de regel van zeven: een vogel in een zwerm zal altijd maximaal zeven andere vogels in zijn buurt in de gaten houden. Als de hele zwerm een plotselinge bocht naar links maakt, dan zal die beweging zich heel vloeiend door de hele wolk verspreiden, omdat elke vogel zich in een mum van tijd aanpast aan wat zijn zeven buren doen. Als elk individu zich aan de regel van zeven houdt, dan kan het nooit misgaan en heb je bovendien geen leider nodig die de groep richting geeft. Toegegeven, het vergt wat discipline, coördinatie en een uit de kluiten gewassen reactievermogen, maar de vogels in de zwerm lijkt het amper moeite te kosten. Van een zelfsturend team gesproken!
De spreeuw: de ultieme zwermer
Wanneer je het woord ‘zwerm’ hoort, plak je er in gedachten al bijna automatisch ‘spreeuwen’ achteraan. Spreeuwen zijn inderdaad grote liefhebbers van samentroepen in de lucht en hun zwermgedrag werd in het verleden dan ook al ontelbare keren onderzocht door wetenschappers. In de Engelse taal heet een zwerm spreeuwen trouwens ‘a murmuration of starlings’. Hoe mooi is dat? Hoe in een zwerm van duizenden tot wel honderdduizenden spreeuwen één enkele vogel de hele groep kan waarschuwen en op acrobatische wijze van koers doen veranderen, is niets minder dan wonderbaarlijk. Het alarmsignaal verplaatst zich door de groep zoals een golf of zelfs een rimpel op een spiegelglad wateroppervlak … Dat mag je gerust kunst noemen.
Spreeuwen worden wel eens als brutale vogels bestempeld, omdat ze – zeker in groep – behoorlijk luidruchtig zijn en de rust van een mooie zomeravond duchtig kunnen verstoren. Bovendien zijn ze allesbehalve schuw en gaan ze schaamteloos op zoek naar hun dagelijkse kostje in je tuin, in de stad of in een fruitboomgaard. Maar als je een keertje toeschouwer mag zijn van hun betoverende luchtballet, dan neem je hun ‘wangedrag’ wel voor lief, geloof ons! Hou de hemel alleszins goed in de gaten binnenkort, want de spreeuwen die bij ons kwamen overwinteren uit Midden- en Noordoost-Europa, vertrekken straks weer naar hun thuisland, terwijl onze eigen spreeuwen weer terugkeren na hun vakantie in het zuiden.
De kauw: complexe sociale structuur
Spreeuwen zijn niet de enige vogels die het groepsgevoel omarmen. Ook kauwen kan je vaak in grote, lawaaierige zwermen zien vliegen, op zoek naar een goede slaapplek of een lekker buffet. En dan is het niet enkel hun kenmerkende roep, maar ook het geklapper van hun vleugels dat een aanzienlijk aantal decibels produceert. Het lijkt één grote chaos, maar eigenlijk gaat het er heelgestructureerd aan toe in zo’n kauwenzwerm. Bovendien zijn het razend intelligente dieren, die een kei zijn in communiceren in hun complexe samenlevingsstructuur. Binnen de groep kan de kauw klimmen en dalen op de sociale ladder, wat zich in de praktijk uit in een betere of slechtere slaapplaats. De zwermen kauwen die je in januari en februari ziet, zijn vaak de jonge vogels die vorig jaar geboren zijn en nu als echte pubers indruk op elkaar willen maken, inclusief grote bek en patserig stuntgedrag.
De duif: de beste leider voorop
Duiven hebben eveneens de neiging om in zwermen te vliegen, al levert hen dat niet per se een opmerkelijke energiewinst op. Integendeel, Brits onderzoek toonde aan dat een duif in een zwerm ongeveer 0,1 keer vaker per seconde met zijn vleugels klapt dan wanneer hij in z’n eentje vliegt. Vermoedelijk gebruiken duiven de zwerm dus hoofdzakelijk als een verdedigingsmechanisme tegen roofvogels. In tegenstelling tot bij spreeuwen kennen duiven wel een hiërarchie binnen de zwerm: de leider is degene die zijn zwerm zo snel en efficiënt mogelijk naar huis brengt. Wijkt hij onderweg van zijn koers af, dan zal hij collectief ‘gecorrigeerd’ worden door de rest van de duiven, die prompt een andere leider aan het hoofd van de zwerm installeren.
Nog méér inheemse vogelsoorten die zwermen
Ook leuk om te zien: een zwerm sijsjes die massaal neerstrijkt in elzen en berken om te foerageren. Deze mooie, kleine zangvogeltjes halen de meest acrobatische toeren uit om de zaadjes uit de elzenproppen of berkenkatjes te peuteren. Tijdens de winter kan je ze met een beetje geluk in je tuin of in de vrije natuur spotten, wanneer ze uit Noord- en Oost-Europa naar onze streken komen om te overwinteren.
Nog even geduld en dan kan je ook de oeverzwaluwen luid kwetterend in een zwerm zien vliegen boven een potentiële broedlocatie. Eens ze overtuigd zijn dat het een geschikte plek is om hun toekomstige kroost groot te brengen, gaan ze aan het bouwen – of beter gezegd: graven, want hun nesten maken ze in een zelf gegraven gang in een zandige of lemige oever. Oeverzwaluwen vinden het trouwens zalig om met z’n allen een zwerm muggen te lijf te gaan. Voor hen moet dit zoiets zijn als het equivalent van een ‘all you can eat’-buffet.
De meeste trekvogels, zoals ganzen, zullen niet voor een ‘wanordelijke’, bolvormige zwerm, maar voor een gestroomlijnde V-formatie kiezen. Zo kunnen ze nog meer energie besparen tijdens het afleggen van lange afstanden.
