Waarom vissen in een school zwemmen
Staan je kinderen te popelen om weer naar school te gaan of vertrekken ze morgen met wat frisse tegenzin naar hun nieuwe klas? Voor veel van onze vissen is het niet meer dan normaal om zich samen met hun soortgenoten in een school voort te bewegen. Dat doen ze niet zozeer om iets bij te leren, dan wel om elkaar te beschermen tegen de pestkoppen van de onderwaterspeelplaats. En vaak gaat het er ook een tikkeltje ordelijker aan toe dan in de gemiddelde schoolklas.
Acrobatentoeren zonder botsingen
Vissen die in scholen zwemmen, leveren vaak knappe beelden op. De synchrone manier waarop duizenden tot soms wel miljoenen vissen in een soort gestroomlijnde wolk door het water bewegen, getuigt van een knap staaltje onderwateracrobatie. Je zou denken dat hier een ingewikkelde organisatie met een strakke hiërarchie, duidelijke afspraken en onzichtbare richtingaanwijzers aan te pas komt, maar niets is minder waar … Een vis in een school heeft eigenlijk geen flauw idee waar hij zich precies bevindt in de totale structuur; hij probeert gewoon steeds op dezelfde afstand te zwemmen van zijn maatjes die hem omringen. Er is ook geen ‘schoolhoofd’ dat de coördinatie op zich neemt en de boel in goede banen leidt. Heeft een van de vissen zin om plots een andere kant uit te zwemmen, dan volgt de hele school hem blindelings.
Waarom botsen in school zwemmende vissen dan niet regelmatig tegen elkaar op? Natuurlijk gebeurt dat wel eens, maar doorgaans kunnen ze zo’n aanvaringen prima vermijden. Dat komt omdat de meeste vissen over een heel scherp reactievermogen beschikken en dus heel snel kunnen inspelen op de kleinste wijziging van richting die een van hun schoolgenoten uitvoert. Hiervoor kunnen ze op hun quasi feilloos gezichtsvermogen en gehoor rekenen, maar ook op hun zijlijn of laterale lijn – een uiterst gevoelig tastzintuig dat over de hele flank van de vis loopt, waarmee ze bewegingen en trillingen in het omliggende water kunnen waarnemen. Op die manier registreren ze de bewegingen van de vissen die naast, boven en onder hen zwemmen en kunnen ze bliksemsnel reageren wanneer er eentje zijn koers wijzigt. En dat hoeft niet per se de dichtstbijzijnde vis te zijn, evengoed gaat het om het meest zichtbare exemplaar in de school.
Samen sterk
De vissen mogen dan zelf geen benul hebben van hun vlekkeloze performance, door het perfecte samenspel en het synchrone voortbewegen van hun school, wekken ze wel de indruk dat ze als één organisme door het water glijden. En dat trucje voeren ze niet toevallig uit, maar wel om hun natuurlijke vijanden om de tuin te leiden. Niet alleen is zo’n enorme school vissen best indrukwekkend en intimiderend om te zien, bovendien is het voor een roofdier ook lastiger om één individu af te zonderen en eruit te pikken als middagmaal. Voert een roofdier toch een aanval uit, dan zal hij al snel in de war raken door de wervelwind aan vinnen en schubben die voorbij zijn ogen heen en weer schiet. Het ultieme afleidingsmanoeuvre, kortom!
Ook wanneer vissen op zoek gaan naar voedsel in open water, vormen ze steevast zo’n grote school, die zich kan opsplitsen in kleinere groepjes wanneer ze het gevoel hebben zich in veilig (vaar)water te begeven. Hoe meer ogen, hoe meer voedsel je kan opmerken! En in groep kan je ook makkelijker een prooi ‘omsingelen’ en in het nauw drijven. Hangt er plots toch spanning in de lucht? Dan zal je die kleine schooltjes al snel aansluiting zien zoeken bij elkaar tot ze weer een grote, dreigende wolk vormen. Uit onderzoek blijkt trouwens dat een vis die van zijn school afdwaalt of geïsoleerd raakt, sneller gaat ademen en geagiteerd raakt. Vindt hij zijn kameraden weer terug, dan komt hij opnieuw tot rust en vertoont hij niet langer stress-signalen.
Tot slot is schoolvorming ook interessant voor de voortplanting. Net als bij muggen is het ook voor vissen makkelijker om een romantische match te vinden wanneer ze met z’n allen op vrijerspad gaan. Als je een partner zoekt in een grote groep, heb je nu eenmaal meer kans op succes dan wanneer je je zinnen zet op die vrijgevochten einzelgänger die zich solo een weg door het water baant.
De hydrodynamiek van de school
In school zwemmen mag dan veiliger zijn, maar als je grote afstanden moet afleggen – wat je ziet bij migrerende vissen – dan pak je het wel best een beetje gestroomlijnd aan. Wil zo’n groep vissen wat snelheid maken zonder al te veel energie te verspillen, dan passen ze de vorm van hun school vaak aan naar een soort hydrodynamische wigvorm. Hoe dat precies in z’n werk gaat, werd duidelijk uit een onderzoeksproject met robotvissen van de universiteit van het Duitse Konstanz. Hieruit blijkt dat de vissen handig gebruikmaken van de waterstroming die hun schoolgenoten vóór hen creëren en de beweging van hun kop en staart erop aanpassen – een fenomeen dat 'vortex phase matching' wordt genoemd. Een vis in een school zwemt dus veel energie-efficiënter dan een individuele vis. Vergelijk het gerust met een wielrenner die het in een peloton makkelijker heeft dan eenzaam op kop van de wedstrijd.
Natuurlijk kan je niet elke school vissen over dezelfde kam scheren. Hun gedrag hangt immers af van diverse factoren, waaronder de grootte en de dichtheid van de school, de afstand en de positie van een vis ten opzichte van zijn dichtstbijzijnde buur enzoverder. Elke vis is als het ware iets anders aan het doen op elk mogelijk moment. Niet evident dus om het schoolgedrag van vissen in een mathematisch model te gieten! Toch kunnen we veel leren van hoe scholen vissen zich voortbewegen en vormen wetenschappelijke observaties van schoolgedrag de basis voor theorieën over hoe grote groepen dieren zich gedragen, van een zwerm spreeuwen tot een zwerm sprinkhanen.
