Grazer in de kijker: het schaap
Al duizenden jaren lang houden kuddes schapen de weilanden van veehouders netjes kortgeknipt. Maar ook voor het beheer van heide en graslanden in natuurgebieden worden deze wollige grasmachientjes vandaag steeds vaker ingezet, en dat tijdens alle seizoenen van het jaar. Natuurlijke begrazing is een efficiënte manier om overheersende grassoorten te kortwieken, zodat andere vegetatie weer de kans krijgt om te groeien. En met een herder erbij kan het natuurbeheer nog beter gestuurd worden.
Twee jaar geleden zag je ze na de felle brand in natuurgebied De Liereman in Oud-Turnhout plots opduiken: een kudde van maar liefst 350 schapen die – op initiatief van Natuurpunt en onder leiding van een ervaren herder en zijn hond – meewerkten aan het herstel van het gebied. Op hun menu stond het pijpenstrootje, een grassoort die zich heel snel verspreidt en in een mum van tijd de overhand krijgt. Nog vóór het gras zaad kon vormen, dat in de verbrande ondergrond van de heide een prima voedingsbodem vindt om snel te kiemen, had de schaapskudde er al collectief z’n tanden in gezet. Sindsdien mogen de schapen zich telkens in periodes van een drietal weken tegoed doen aan het pijpenstrootje, en dit vermoedelijk voor de komende jaren. In combinatie met andere beheerswerken zou dit moeten volstaan om de unieke natuur weer in ere te herstellen.
De aantrekkingskracht van een kudde schapen
Het behoud of herstel van bepaalde vegetatie is de belangrijkste taak van natuurlijke grazers. Maar zo’n schaapskudde in een natuurgebied heeft nog tal van andere voordelen. Zo zijn de schapen die voor natuurbegrazing ingezet worden – soms uitheemse, primitieve rassen, maar vaak ook inheemse rassen zoals het Kempens heideschaap, de Ardense voskop, de Mergellander of het Vlaams schaap – stuk voor stuk vriendelijke beestjes, die geen gevaar vormen voor passerende wandelaars en natuurliefhebbers. Meer zelfs, met hun gezellige gemekker en hun aaibare uiterlijk geven ze het algemene uitzicht van het landschap een charmante touch en trekken ze net extra bezoekers aan. In tegenstelling tot maaimachines stoten ze bovendien geen uitlaatgassen uit en verstoren ze de rust in het gebied niet.
Schapen hebben ook een grote impact op de biodiversiteit van een natuurgebied. Niet alleen zorgen ze al grazend voor meer variatie en structuur in een bepaald gebied, zodat het voor meer soorten aantrekkelijk wordt – van spinnen tot vogels en van paddenstoelen tot kwetsbare plantjes. Ook hun wollen jasje speelt een belangrijke rol. De fijne wolhaartjes vormen immers een prima transportmiddel voor zaadjes en sporen van allerlei planten in de graaszone. Rondzwevende pluisjes hechten zich makkelijk vast aan de vacht van het schaap, die ze vervolgens op natuurlijke wijze over een groot gebied verspreidt. Datzelfde trucje past een schaap, net als zoveel andere dieren, ook toe via de hoeven en via de uitwerpselen. Zo houden ze zonder al te veel moeite volledige ecosystemen mee in stand.
Kenmerken van een goede grazer
- Het is van belang dat het spijsverteringstelsel van de schapen aangepast is aan het verteren van kruiden en houtachtige planten. Een natuurgebied is geen glad gazonnetje vol malse grassprietjes!
- Ook het begrazen van steile hellingen en moeilijker bereikbare vegetatie alsook het afleggen van grotere afstanden behoort tot hun takenpakket, dus de fysieke conditie en de algemene gezondheid van de dieren moet wel tiptop zijn.
- Schapen die dol zijn op voor de mens ‘vervelende’ planten, zoals bramen, brandnetels of distels, of invasieve exoten hebben ook een voetje voor. Kieskeurige eters zullen al snel een tekort aan voedingsstoffen opbouwen en bovendien de variatie van de vegetatie in het gedrang brengen.
De meerwaarde van de herder
Er zijn twee manieren om schapen in te zetten als natuurgrazers: in een vast raster, waar de kudde voor langere tijd in één specifieke zone graast, of met behulp van een ervaren herder die, eventueel samen met een herdershond, de schapen doorheen het natuurgebied drijft. Die laatste methode laat toe om een nauwkeuriger beheer op maat van het gebied toe te passen en over- of onderbegrazing te voorkomen.
Groeien er in een bepaald gedeelte van het natuurgebied kwetsbare plantensoorten? Zitten er tijdens het broedseizoen vogels in nesten op de grond te broeden? Dan kan de herder zijn schaapskudde naar andere oorden leiden, zodat ze geen schade kan aanrichten aan gevoelige natuurplekjes. De herder moet dus goed bekend zijn met de natuur en het landschap in kwestie, zodat hij zijn kudde met kennis van zaken over het gebied kan leiden. Door de schapen ‘s nachts op een afzonderlijke rustweide te zetten, wordt ook de hoeveelheid mest beperkt die in het natuurgebied terechtkomt.
Mag ik mijn eigen schapen laten grazen in natuurgebied?
Ben je een schapenhouder en wil je jouw dieren graag als natuurbeheerders aan het werk zetten in een natuurgebied? Dan moet je uiteraard altijd eerst toestemming vragen aan de eigenaar die verantwoordelijk is voor het stuk grond. In Vlaanderen zal je hiervoor meestal bij het Agentschap voor Natuur en Bos of bij Natuurpunt moeten aankloppen.
Voor je groen licht krijgt, zal je ook het aantal in te zetten grazers met hen moeten bespreken. Hoeveel schapen moet een kudde tellen om een natuurgebied succesvol te begrazen? Het antwoord is: niet te veel en niet te weinig. In de praktijk mag je op jaarbasis een 13-tal schapen per hectare laten grazen. Omdat schapen ook in natuurgebied als landbouwhuisdieren worden geklasseerd, dien je ook de wetgeving wat betreft registratie en identificatie te volgen. Denk er ook aan dat in België elke schapenhouder over de nodige nutriëntenemissierechten (NER-D) moet beschikken om het mestoverschot te beperken.
Oog in oog met grazende schapen
Wil je deze viervoetige natuurarbeiders met hun wollen trui graag eens live aan het werk zien? Klik hier voor een overzicht van natuurgebieden met natuurlijke begrazers.
Lees meer
