Voelen dieren ook pijn?
Over de pijnervaring van dieren wordt in de wetenschappelijke wereld druk gediscussieerd. Intuïtief zijn we het erover eens dat ‘hogere’ diersoorten zoals zoogdieren en vogels wel degelijk pijn voelen: ze likken hun wonden, vermijden pijnlijke situaties en dienen zichzelf pijnstillers toe. Maar hoe ze die pijn exact beleven en of het te vergelijken is met wat wij voelen wanneer we op een spijker trappen, zullen we misschien nooit te weten komen. Wat we al wél weten over pijn bij dieren, lees je in dit artikel.
Wat is pijn?
De droge definitie van pijn werd in 1979 opgesteld door de Internationale Associatie voor de Studie van Pijn en luidt: “een onaangename zintuigelijke en emotionele ervaring die optreedt bij (mogelijke) weefselschade”. Dat onaangename gevoel ontstaat wanneer ‘nociceptoren’ geprikkeld worden, zenuwuiteinden gespecialiseerd in het waarnemen van schadelijke prikkels zoals o.a. druk, warmte of chemische stoffen.
Wanneer zo’n receptor geprikkeld wordt, stuurt hij via het ruggenmerg een signaal naar de hersenen: “opgelet, dit is niet oké!” Pas dan ervaren we het bewuste, emotionele deel van het ongemak. Pijn is dan ook een belangrijk waarschuwingsmechanisme dat dieren behoedt voor schadelijke invloeden. Een pijnprikkel zorgt ervoor dat dieren potentiële gevaren gaan vermijden, op het moment dat het pijn doet maar ook wanneer ze in de toekomst in eenzelfde situatie terechtkomen.
De pijnlijke grimas van een zoogdier
Of andere zoogdieren op dezelfde manier pijn ervaren als mensen, weten we niet, maar je kan er niet omheen dat ze zich ongemakkelijk voelen wanneer hun lichaam aan een gevaar blootgesteld wordt. Vaak zie je het er zelfs aan: ze manken om een pijnlijk gewricht te ontlasten, likken hun wonden schoon of trekken zich terug in een onopvallend hoekje.
Wetenschappers vermoeden dan ook dat de pijnervaring van zoogdieren pijnlijk hard lijkt op die van mensen, niet in het minst omdat hun zenuwstelsels zoveel gelijkenissen vertonen. Zelfs op het gezicht van dieren is af te lezen hoe ze zich voelen, dat is uitgebreid onderzocht bij gedomesticeerde dieren. Dat onderzoek leidde tot soortspecifieke ‘grimasschalen’: gezichtsuitdrukkingen die gepaard gaan met een bepaalde intensiteit van pijn. Zie je bijvoorbeeld een paard met de ogen toegeknepen, opgetrokken neusgaten en gespannen kaakspieren, dan zegt de grimasschaal dat het dier pijn lijdt.
Ook al laten prooidieren liever niet zien dat ze pijn hebben, soms kan je het van hun gezicht aflezen
Hoe zit het dan met andere gewervelden?
Bij vogels, reptielen, amfibieën en vissen is het veel moeilijker om pijn direct te herkennen, simpelweg omdat ze geen uitgebreide gezichtsbespiering hebben waarop we kunnen terugvallen. Dat wil echter niet zeggen dat ze geen ongemak voelen: hun neuroanatomisch bouwplan bevat alle onderdelen die nodig zijn om pijn waar te nemen zoals wij dat doen.
Bewijzen daarvoor zijn dat alle gewervelden - ook vissen - in de natuur pijn veroorzakende prikkels vermijden en dat ze minder sterk reageren op zulke prikkels wanneer ze onder invloed van pijnstillende middelen zijn. Uit onderzoek bleek trouwens dat kippen met een zere poot uit zichzelf een voeder met toegevoegde pijnstiller kiezen om hun ongemak te verlichten, waardoor je ervan uit kan gaan dat ze bewust omgaan met hun pijn.
Het verschil tussen pijn en ‘nociceptie’
Wanneer we lagere diersoorten dan de gewervelden onder de loep nemen, stuiten we op een probleem. Want er is een duidelijk onderscheid tussen ‘nociceptie’ - het vermijdend reageren op een gevaarlijke prikkel - en het emotioneel aanvoelen van ‘pijn’. Dat eerste gebeurt bij zo goed als elke diersoort, zelfs wanneer ze met niet meer dan een sterk vereenvoudigd zenuwstelsel uitgerust zijn. Maar het bewust waarnemen en herkennen van een gevaar door het ervaren van ‘pijn’ vergt een veel complexer mechanisme dat enkel aanwezig is bij hogere, lees: gewervelde, diersoorten.
Toch lijkt het erop dat ook sommige ongewervelden iets voelen dat we onder de noemer ‘pijn’ kunnen vatten. Oesters bijvoorbeeld trekken zich terug in hun schelp wanneer ze een schadelijke stimulus voelen, maar waarschijnlijk gaat het hier enkel om een nociceptieve reflex en minder om een effectief gevoel van discomfort en pijn. Bij slimmere ongewervelden zoals de octopus zien we wél een uitgebreidere reactie, bijvoorbeeld wanneer één van hun tentakels gekwetst is. Ze rollen hun toegetakelde arm op ter bescherming, maar gebruiken hem alsof er niets aan de hand is tijdens de jacht. Hun reactie op pijn lijkt dus meer doordacht (of: bewust) te zijn dan bij de oester, wat doet vermoeden dat hun pijnervaring groter is.
Ook kreeftachtigen doen de mensheid al eeuwenlang twijfelen. De consensus was - zeker onder koks - dat deze dieren geen pijn lijden, maar recent onderzoek wijst erop dat ook deze geleedpotigen bewust ongemak kunnen opzoeken of vermijden - afhankelijk van wat het trotseren van deze ‘pijn’ hen oplevert. Ze levend koken omdat ze ‘ongevoelig’ zouden zijn, is dus een vorm van barbarisme die de wereld uit geholpen moet worden.
Insecten zijn echte die-hards als het op pijn voelen aankomt
Kunnen zelfs insecten pijn voelen?
Tenslotte zijn we aanbeland bij de insecten, waarvan ondertussen ook geweten is dat ze een vorm van pijn voelen die een tikje verder gaat dan de puur lichamelijke reactie op ongemak. Die wetenschap kwam aan het licht door stresshormonen te meten in het lichaam van insecten die aan een gruweldaad werden blootgesteld, door te observeren dat ze gevaarlijke situaties omzeilen na een leerervaring en door hun pijnreacties succesvol te onderdrukken met behulp van pijnstillers.
En toch … zijn insecten echte die-hards wanneer het op pijn aankomt. Misschien zag je al eens filmpjes van een insect dat opgepeuzeld wordt aan het achterlijf, terwijl hij aan de voorzijde zelf nog lustig verder eet. Ook zie je insecten zelden echt ‘manken’, ze blijven een gekwetste poot met dezelfde kracht inzetten als hun intacte ledematen. Van insecten kunnen we dus met zekerheid stellen dat hun emoties minder hard oplaaien wanneer hen leed berokkend wordt, ook al zijn ze in staat minimaal bewust te reageren op zulk onrecht. Maar reageren doen ze, dus toon je voortaan toch best wat mededogen wanneer je voor de keuze staat tussen dood meppen of buiten laten.
