De otter langs de oevers van de Semois en de Ourthe
De Internationale Dag van de Otter is voor de redactie van Onze Natuur het moment bij uitstek om eens de balans op te maken van dit fascinerende dier dat her en der in onze rivieren leeft. Hoe ontwikkelen de Waalse populaties zich? En welke acties werden al op poten gezet om hun groei te bevorderen? Corentin Rousseau, bioloog bij het WWF, beantwoordt al onze vragen.
Hoe gaat het met de otters in de Semois?
Corentin Rousseau: “Ze doen het best goed. Hoewel de soort al enkele decennia niet meer aanwezig was in Vlaanderen en er pas een tiental jaar geleden een comeback maakte, is de otter nooit echt verdwenen uit de Waalse rivieren. Wallonië heeft altijd enkele relictpopulaties gehad, bijvoorbeeld in de Ourthe, waar cameravallen het al mogelijk maakten om ze te observeren, maar ook in de Semois. We hebben andere cameravallen geplaatst om de precieze plaatsen te bepalen waar de otter aanwezig was, maar helaas hebben we daar nog geen beelden van. De Waalse overheidsdienst heeft echter verschillende getuigenissen verzameld die zijn aanwezigheid bevestigen, of op zijn minst de aanwezigheid van relictpopulaties.”
“De Semois is een lange rivier van 198 kilometer lang, dus het is moeilijk om precies te bepalen in welke meanders de otters leven. Ze kunnen namelijk ook aanwezig zijn in de tientallen waterlopen die met deze rivier verbonden zijn. Om waar nodig acties uit te kunnen voeren, maken we gebruik van een techniek die enkele jaren geleden ontwikkeld is, het zogenaamde omgevings-DNA. Door watermonsters te verzamelen en te analyseren, kunnen we achterhalen welk DNA er aanwezig is. Vervolgens kunnen we op twee manieren verdergaan: ofwel scannen we elk gevonden DNA om de biodiversiteit van de plaatsen in kaart te brengen, ofwel richten we ons op een bepaalde soort. De werking is vrij eenvoudig: als we bijvoorbeeld het water van een rivier nemen, zullen we zien dat er vissen in zitten, maar dat er ook vogels op de oevers leven omdat deze uitwerpselen achterlaten, wat hun aanwezigheid bevestigt. Ook al rust hij uit op de oevers en eet hij daar zijn prooi op, toch is de otter een dier dat veel tijd in het water doorbrengt. Via zijn ontlasting, zijn huid en zijn haar geeft hij DNA in het water af. De hoeveelheid sporen hiervan ligt weliswaar lager dan die van de vissen, maar toch hopen we dat ze voldoende zullen zijn om de otter te kunnen lokaliseren en zo onze projecten nauwkeuriger te kunnen richten.”
Welke acties werden al op poten gezet om de groei van de Waalse otterpopulaties te bevorderen?
Corentin: “Wat de acties betreft, werken we samen met het Contrat de Rivière Semois, dat verantwoordelijk is voor het herstel van het leefgebied van de soort. We richten ons op verschillende factoren, bijvoorbeeld op zijn voedsel. De otter voedt zich voornamelijk met kleine vissen. Het idee is daarom om de broedplaatsen van de vissen uit te breiden, zodat de populaties voldoende groot zijn om de otters te voeden. We gaan dus de paaigebieden herstellen opdat de vissen zich kunnen voortplanten en de ecologische continuïteit herstellen van de riviertjes die uitmonden in de Semois. Forellen gaan bijvoorbeeld deze rivieren op om zich voort te planten in kleinere, meer zuurstofrijke rivieren. Deze rivieren worden echter soms door pijpleidingen doorkruist, waardoor er een niveauverschil ontstaat. Als dit niveauverschil een waterval creëert die de vissen niet kunnen beklimmen, is er ecologische continuïteit nodig zodat de vissen ondanks de obstakels toch kunnen passeren.”
“Een ander kritiek punt voor groeiende otterpopulaties is dat ze voldoende schuilplaatsen ter beschikking moeten hebben. De Semois is een vrij wilde rivier, maar sommige delen worden ingenomen door de reuzenbalsemien, een invasieve exotische plant. Het probleem is dat deze plant in de winter afsterft, en de schuilplaatsen die hij in de zomer biedt dus samen met hem verdwijnen. Daarom ontwortelen we de planten in de zomer voordat ze zaad beginnen te verspreiden. Omdat de zaden van de reuzenbalsemien slechts twee tot drie jaar overleven, zorgt het elimineren van de plant gedurende meerdere jaren ervoor dat andere, inheemse soorten zich kunnen settelen. Zonder de concurrentie van de reuzenbalsemien kunnen bijvoorbeeld bramen en meidoorns zich ontwikkelen en zo de ideale schuilplaats voor otters vormen. En ook andere soorten, zoals vlinders, hebben baat bij deze planten.”
“In Nederland blijken bruggen de grootste bedreiging voor otters te zijn. Wanneer deze een tunnel vormen, durven de otters niet naar beneden als er geen oevers zijn. Om dit probleem op te lossen, gaan we daarom kunstmatige oevers opzetten. Zo hebben we een ottercorridor gemaakt. Al geven we de voorkeur aan de term ‘fauna-oversteekplaatsen’, omdat deze structuren ook door veel andere soorten worden gebruikt, zoals hermelijnen, bunzingen, maar ook eekhoorns en vossen. Momenteel hebben we een cameraval opgezet, maar we wachten nog steeds op onze eerste otter.”
“De Waalse otters worstelen inmiddels al twintig jaar om te overleven en we hopen dat hun populaties vooral dankzij deze acties weer kunnen groeien. Uiteraard hebben ook andere organisaties acties gerealiseerd, zoals het door Europa medegefinancierde LIFE-project in de Sûre-vallei, een andere Waalse rivier. Ook hier was het doel het leefgebied van de otter te herstellen en de soorten die op zijn menu staan een boost te geven. Fauna-oversteekplaatsen zijn ook acties die specifiek voor otters op poten gezet worden, maar wij voeren vaak meer algemene acties uit. Zoals je weet, is de otter een paraplusoort wiens habitatherstel ook andere soorten ten goede komt. Door te werken aan de sterke comeback van de otter, laten we dus ook andere dieren gedijen, zoals de ijsvogel, bepaalde vlinders of libellen.”
Waarom zijn precies de valleien van de Semois en de Ourthe zo geschikt voor otters?
Corentin: “Ik zie ten minste twee belangrijke factoren die de aanwezigheid van de otter in deze rivieren bevorderen. Eerst en vooral moet opgemerkt worden dat de otterpopulatie niet alleen afgenomen is door de jacht en de vangst, maar ook door de vervuiling van onze waterlopen. Deze vervuiling heeft de visbestanden – de favoriete maaltijd van de otter – sterk doen afnemen, maar heeft ook geleid tot vergiftiging van de otter. Het voordeel van de Semois en de Ourthe is dat ze zeer weinig vervuild zijn. Er zijn wel degelijk lokale sporen van zware metalen aanwezig, maar er zijn amper grote industrieën op hun oevers gevestigd. Bovendien hebben deze rivieren veel zijrivieren die mogelijk als toevluchtsoord voor verontreinigende stoffen hebben gediend, waardoor deze hen niet hebben bereikt.”
“Vervolgens is de populatiedichtheid in Vlaanderen veel hoger dan rond deze twee Waalse rivieren. Er waren echter jagers die soms wel een dozijn of twee otters vingen. Zo vond een medewerker van het Département de la Nature et des Forêts (de Waalse tegenhanger van Natuur en Bos, nvdr.) bijvoorbeeld het notitieboekje van zijn vader, eveneens een DNF-medewerker, die destijds op otters moest jagen. Dit notitieboekje maakte het mogelijk om de plaatsen te noteren waar het dier op dat moment daadwerkelijk aanwezig was. Ondanks de genomen maatregelen volstond dit niet om de otterpopulatie uit te roeien, waardoor de soort deze regio dus nooit echt heeft verlaten. Een mogelijke reden is dat de Semois en de Ourthe twee rivieren zijn waarvan de oevers vrij steil zijn, wat hen soms moeilijk toegankelijk maakt voor jagers. Misschien hebben ze dus gediend als toevluchtsoorden voor otters, al blijft deze verklaring slechts een hypothese.”
Wat zijn jullie toekomstplannen om de terugkeer van de otter naar Wallonië te blijven aanmoedigen?
Corentin: “We hebben vastgesteld dat de populaties in Nederland en Frankrijk toenemen, maar wel redelijk ver van onze grenzen blijven (ongeveer 200 tot 300 kilometer). We hopen nu dat de noordelijke otters Limburg, waar ze aanwezig zijn, via de Maas zullen oversteken en zo de Ourthe, een van haar zijrivieren, zullen bereiken. In korte tijd zouden ze de weg tussen Nederland en Luik kunnen afleggen en zo de Ardennen bereiken, waar het leefgebied gunstiger is. We hebben al otters verstedelijkte en zeer ongastvrije gebieden zien doorkruisen, dus het blijft mogelijk. Ook willen we werken aan de communicatie door met name het Contrat de Rivière Meuse af te spreken, zodat de otter bij toekomstige acties in rekening gebracht wordt. Hoe dan ook blijven we sensibiliseren; we hebben hierover ook contact met het Parc des Trois Pays.”
Kunnen we zelf ook actie ondernemen om de otter te helpen?
Corentin: “Bij de algemene communicatie wordt de burger vaak betrokken terwijl hij eigenlijk weinig macht heeft, omdat het de politici zijn die acties moeten organiseren om effectief te zijn. Voor de otter heeft de burger in feite weinig impact. Je kan bij je gemeente aandringen om in te grijpen, bijvoorbeeld door de burgemeester te vragen de oevers van rivieren zoals de Maas te herbeplanten, maar de uiteindelijke beslissing ligt bij de politici. Wel zijn er een aantal kleine ingrepen die je kan uitvoeren, zoals je woning goed aansluiten op de riolering (als je dat nog niet hebt gedaan) of het vermijden van het gebruik van agressieve chemische reinigingsmiddelen die dan in de afvoeren terechtkomen. Maar we zetten liever geen druk op de burger.”
Wat kan het politieke beleid doen om de situatie te verbeteren?
Corentin: “Er zijn al doeltreffende acties geweest. Het LIFE-project dat tussen 2005 en 2011 liep, was gericht op het herstel van habitats en daarvoor werd een stuk land aangekocht. Tussen 2011 en 2021 werd een actieplan gelanceerd ten gunste van de otter. Helaas hadden de belangrijkste obstakels te maken met het budget en de human resources, die te beperkt waren.”
“Het is ook mogelijk om meer algemene acties op te zetten. Zo kunnen we nieuwe drassige gebieden creëren om water te zuiveren of op te slaan. Deze gebieden kunnen eveneens dienen als leefgebied voor allerlei soorten, alsook voor de otter. Veel mensen denken dat rivieren recht moeten zijn, zodat stromingen snel kunnen wegvloeien en zo het water zuiver houden en overstromingen voorkomen. Maar niets is minder waar: als de rivieren recht waren, zouden de overstromingen veel te omvangrijk zijn. Water dat stroomopwaarts wordt opgeslagen, bijvoorbeeld dankzij beverdammen, is een goede oplossing, omdat de overstromingen dan minder aanzienlijk zijn. Deze maatregelen zijn ook zeer interessant voor andere soorten én voor de burger, omdat ze de impact van overstromingen beperken. Kortom, het opnieuw verwilderen en opnieuw meanderen van waterlopen moet worden aangemoedigd, omdat dit de stroming kan vertragen en de vloedpiek kan beperken.”
