Yves Adams

Wilde zwaan

Als de winter zijn intrede maakt, keren ook de wilde zwanen vanuit hun broedgebieden in het hoge noorden terug naar onze contreien. Je ziet ze luid trompetterend in V formatie door de lucht vliegen of rustig drijvend als een witte L over het water dobberen. In maart zijn ze terug weg. Het is alsof deze sierlijke, elegante en fiere watervogels de koude hier 's winters afzetten en in het voorjaar terug meenemen.

Herken de wilde zwaan

Cygnus cygnus

Wilde zwanen kan je van knobbelzwanen en kleine zwanen onderscheiden op basis van volgende kenmerken:

grote, helderwitte zwaan
slanker dan knobbelzwanen, groter dan kleine zwanen
sterk vooruitstekende borst
zwarte, gewebde poten
zwarte snavel met een gele plek die tot voorbij de neusgaten loopt
houdt lange hals fier rechtop tijdens het zwemmen
vliegt groepsgewijs in V of schuine lijn met een langzame, sissende vleugelslag
trompetterende, luide roep: 'hwang-klong'

's Winters vind je de wilde zwaan grazend op weiden en akkers, op zoek naar mals gras en oogstresten zoals graankorrels en bietenflinters. Daarnaast foerageren ze op het water waar ze al grondelend bij bladeren, stengels en wortels van waterplanten proberen te geraken.

Links: wandelende wilde zwaan, rechts: kop van de wilde zwaan

Leefgebied

Wilde zwanen broeden 's zomers op de toendra, in veenmoerassen en nabij kleine meren in Noord-Europa. Vanaf midden november vertrekken ze voor een tocht van ruim 3000 km naar onze contreien om vooral in de polders op akkers, gras- en weilanden te overwinteren. In Vlaanderen zijn ze met hooguit een 20-tal exemplaren zeldzame verschijningen, die vooral in de noordelijke Kempen en in de Demervallei (Schulensbroek) verblijven. In maart, wanneer de temperatuur weer toeneemt, vertrekken ze terug noordwaarts. 's Nachts slaapt deze sierlijke wintergast liefst op rustig, open water, waar ze beschermd is tegen roofdieren.

Het liefdesleven van de wilde zwaan

Aangezien wilde zwanen monogaam zijn en een hecht paar voor het leven vormen, is het belangrijk voor een vrouwtje om een goede, toegewijde partner te vinden. Eentje die haar en het nest onvoorwaardelijk beschermt en niet uit is op een vluggertje om nadien met de noorderzon te vertrekken. Om de kwaliteit van een potentieel mannetje en zijn bereidheid voor een duurzame relatie en alles wat daarbij komt kijken te testen, moet het mannetje zich bewijzen tijdens een intieme paringsdans. Beide zwanen gaan daarbij tegenover elkaar staan en schudden bij wijze van groet hun kop op-en-neer. Vervolgens draaien ze druk vleugel wapperend hun nek van links naar rechts en deppen ze hun kop, nek en borst kort in het water. Als het mannetje dat zonder moeite volbrengt en het vrouwtje overtuigd is van zijn kunnen, kan er gepaard worden. Rond begin mei, legt moederzwaan 1 tot 8 roomkleurige eieren, die ze uitbroedt in een nest langs het water. Vader focust zich op de bescherming van het nest en het territorium. Daarbij blijft hij in een straal van 50 tot 100 meter rond het nest en verjaagt hij indringers door hard met zijn vleugels op het water te slaan. Na ongeveer 36 dagen komen de grijswitte kuikens uit het ei. Het zijn nestvlieders: ze kunnen meteen zelfstandig eten en bewegen. Na een jaar zijn de jongen onafhankelijk en na vier jaar kunnen ze hun eerste nest grootbrengen.

Relatie met de mens

Ondanks intensieve bejaging in het verleden zijn wilde zwanen over het algemeen niet echt bang van mensen. Vooral in de winter als voedsel schaars is, durven ze al eens landbouwgewassen op te peuzelen en zelfs voedsel uit een mensenhand te nemen. Wilde zwanen zijn 's winters dus niet echt schuchter en vrij eenvoudig te benaderen. Het is echter sterk afgeraden om zwanen te benaderen, te verstoren of op te jagen: wegvliegen kost hen zeer veel energie die in de winter niet eenvoudig terug aan te vullen is. Houd dus steeds afstand! Naast verstoring hebben wilde zwanen in de overwinteringsgebieden ook te lijden onder habitatverlies en intensivering van de landbouw.

Wist je dat ...

er een trieste Griekse mythe over ondraaglijk liefdesverdriet aan de wetenschappelijke soortnaam van de wilde zwaan (Cygnus cygnus) is verbonden? Toen zijn vriend Phaëton na een val uit een vliegende zonnewagen om het leven kwam, begaf de doodongelukkige Kyknos zich naar die rivier waarin Phaëton was neergestort. "Daar beweende hij het verlies van zijn geliefde met zo'n harverscheurend gejammer dat [de god] Apollo het niet meer kon aanhoren en hem met stomheid sloeg. Uit medelijden en berouw om het onstuibare, maar nu zwijgende en ontroostbare verdriet van de jongeling veranderde Apollo hem uiteindelijk in een zwaan. Voor Apollo zou dit een heilige vogel worden. [...] Ter ere van Kyknos heeft de zwaan de soortnaam Cygnus gekregen." (Uit het prachtige boek Mythos van Stephen Fry)
deze prachtige zwanensoort in de titel van één van Hans Christian Andersens (1805-1875) bekendste sprookjes prijkt? In 'De wilde zwanen' spreekt een slechte stiefmoeder een toverspreuk uit over de elf zonen van haar man, de koning. Daardoor veranderen de elf prinsen overdag in wilde zwanen. Gelukkig probeert hun dappere zus de betovering te doorbreken, al wordt dat haar door een vloek best lastig gemaakt: als ze ook maar één letter uitspreekt, sterven haar broers... Van dit sprookje is bovendien een heerlijk hoorspel gemaakt door Het Geluidshuis, ideaal om tijdens een lange autorit te beluisteren!
de wilde zwaan soms ook geelbek, zingzwaan of karoen genoemd wordt? Daarbij komt geelbek uiteraard van het geel op de snavel, zingzwaan van de soms melodieuze geluiden en karoen - wat 'feeks' zou betekenen - van het agressieve territoriale gedrag van een mannetjeszwaan.
men soms zegt dat zwanen vlak voor hun dood 'zingen'? Het verhaal stamt af van bij de Grieken. Zwanan zouden op hun sterfbed zingen omwille van de vreugde over het vooruitzicht naar de god Apollo te mogen gaan in het hiernamaals. Met 'iemands zwanenzang' bedoelt men daarom diens laatste werk voor zijn dood of binnen een bepaald project.
politieagenten die op een brommer rijden 'zwaantjes' genoemd worden? Dat is zo omdat ze met hun witte helm, bril en wapperende jas op een vliegende zwaan lijken.